Leiðari: Bólusótt á Íslandi

Haraldur Briem

Bls: 3 1.–2. hefti 76. árg. 2007

Ætla mætti að fjarlægð Íslands frá öðrum og fjölmennari löndum hafi veitt vörn gegn skæðum farsóttum í aldanna rás. Því fór þó víðs fjarri. Mikilvæg ástæða fyrir skaðsemi farsóttanna var fámennið hér á landi. Þegar farsótt barst til landsins fjaraði hún út þegar ekki var eftir nóg af næmu fólki til að viðhalda henni. Stopular samgöngur við landið leiddu svo til þess að áratugir gátu liðið þar til næsta sótt reið yfir. Kynslóðin sem vaxið hafði úr grasi frá síðustu farsótt hafði því ekkert ónæmi fyrir sjúkdómnum. Í fjölmennari samfélögum í Evrópu varð sjúkdómurinn landlægur og varð þar með fyrst og fremst barnasjúkdómur vegna þess að þeir sem lifðu bólusótt af fengu langvarandi ónæmi og barnsfæðingar voru nógu margar til að sjá sýklinum fyrir næmum einstaklingum. Um bólusóttarfaraldur þann sem gekk á Íslandi 1707–1709 og nefndur var stórabóla eru varðveittar ítarlegri heimildir en um nokkurn annan slíkan faraldur hér á landi. Hann er sá fyrsti sem hægt er að meta í dánartölum, bæði sem hlutfall af íbúafjölda og miðað við aldur. Ástæðan var manntalið sem tekið var 1703 á Íslandi og er elsta varðveitta manntalið í heiminum sem nær til heillar þjóðar. Þá hafa varðveist upplýsingar um fjölda þeirra sem dóu af völdum stórubólu víða á landinu. Bólusóttarfaraldrar fyrir þann tíma voru trúlega sumir afar mannskæðir, einkum ef margir áratugir liðu milli faraldra. Þótt íslensku annálarnir hafi ekki verið margorðir má í þeim sjá vísbendingar um það, en elstu heimildir um bólusótt eru frá 13. öld. Faraldrarnir voru stundum nefndir „bólan mikla“ eða „mikil bóla“ og orðalagið „manndauði mikill“ kemur oft fyrir. Þessir tíðu bólusóttarfaraldrar hafa ugglaust átt veigamikinn þátt í að grafa undan innviðum þjóðarinnar með því fella stóran hluta ungs fólks, sem var atvinnulífinu hvað nauðsynlegast og stóð jafnframt fyrir barneignum. Hliðstæða í samtímanum er alnæmisfaraldurinn í Afríku sunnan Sahara.

Í þessu hefti Náttúrufræðingsins er birt athyglisverð grein eftir Örn Ólafsson stærðfræðing þar sem hann leitast við að skýra misjafnt dánarhlutfall í Stórubólu eftir hreppum með mismunandi ónæmi. Með því að beita faraldsfræði og líftölfræði varpar Örn ljósi á sögulegt álitamál sem lýtur að því hvort takmarkaður bólusóttarfaraldur hafi gengið hér á landi 1670–1672, en Sigurjón Jónsson taldi að svo hafi ekki verið og hallast að því að þá hafi hlaupabóla gengið. Síðasti bólusóttarfaraldur fyrir Stórubólu hafi því gengið 1655–1658, þ.e. hálfri öld fyrr, og það skýri alvarlegar afleiðingar Stórubólu.

Jón Steffensen færði rök fyrir því að líklega hefði bólusóttarfaraldur gengið á árunum 1670–1672. Örn færir sannfærandi rök fyrir því að bólusótt hafi gengið í Flóanum 1672 en ekki í byggðum við Faxaflóa. Jón Steffensen var þeirrar skoðunar að gert hafi verið sérstakt dánartal á landsvísu vegna Stórubólu en það hefur ekki fundist. Í eftirmála greinar Arnar er frá því greint að fundist hafi skjal í Þjóðskjalasafninu með nöfnum og aldri þeirra sem létust í Stórubólu í Sauðanessókn á Langanesi. Telur Örn að þessi fundur renni stoðum undir það álit Jóns að gert hafi verið sérstakt dánartal í kjölfar Stórubólu. Allavega er skjalið mikilvæg heimild um afdrif manna á Norður- og Austurlandi í Stórubólu en heimildir hefur skort um það efni.

Af hverju er mikilvægt að rannsaka faraldsfræði Stórubólu? Á áttunda áratug síðustu aldar tókst að útrýma bólusóttinni í heiminum, 200 árum eftir að Jenner sýndi fram á virkni bólusetningar með kúabólu til að koma í veg fyrir bólusótt. Því var hætt að bólusetja gegn bólusótt fyrir 30 árum. Þótt sjúkdómnum hafi verið útrýmt hefur bólusóttarveirunni ekki verið útrýmt því hún er enn varðveitt á tveim stöðum í heiminum, í Bandaríkjunum og Rússlandi,4 þrátt fyrir ákvörðun um eyðingu hennar í síðasta lagi árið 1999. Rökin fyrir því að veiran skuli enn varðveitt eru meint nauðsyn rannsókna á lyfjum og bættum bóluefnum gegn bólusótt vegna þess að ekki sé hægt að útiloka að veiran sé í höndum óábyrgra aðila. Heimurinn nú á dögum væri í svipaðri aðstöðu og Íslendingar voru árið 1707 kæmi til þess að veiran bærist í menn af slysni eða ásetningi. Ekkert ónæmi er til hjá fólki sem er yngra en 30–40 ára. Brytist út bólusóttarfaraldur gætu afleiðingarnar orðið skelfilegar fyrir mannkynið. Það er því afar mikilvægt að nota þær heimildir sem við höfum til að kanna hegðun bólusóttarfaraldurs í næmu samfélagi, líkt og Örn Ólafsson hefur gert og segir frá í þessu riti.