Ritfregn – Hallormsstaður í skógum – Náttúra og saga höfuðbóls og þjóðarskógar

Bjarni Diðrik Sigurðsson

Bls: 140–141 2.–4. hefti 75. árg. 2007

Hjörleifur Guttormsson og Sigurður Blöndal
Mál og menning, Reykjavík 2005. 351 bls.

Aðalhöfundar bókarinnar eru höfðingjarnir Hjörleifur Guttormsson, náttúrufræðingur og fyrrum alþingis-maður, og Sigurður Blöndal, fyrrum skógræktarstjóri, en Hjörleifur er jafnframt ritstjóri. Aðrir höfundar efnis eru þau Guðný Zoëga, fornleifafræðingur, Gunnar Guttormsson, vélfræðingur, Haukur Jóhannesson, jarðfræðingur, Loftur Guttormsson, sagnfræðingur, Sif Vígþórsdóttir, fyrrverandi skólastjóri grunnskólans á Hallormsstað, Sigrún Hrafnsdóttir, skólastjóri Hússtjórnarskólans á Hallormsstað, og Þór Þorfinnsson, skógarvörður Austurlands.

Bókin fjallar um Skóga, sem er svæðið austan Lagarfljóts, frá Vallaneshálsi í norðri til Gilsár í suðri. Bókinni er skipt upp í átta kafla þar sem fjallað er ítarlega um staðhætti, náttúrufar, jarðfræði, fornminjar, þjóðtrú og sögu, með aðaláhersluna á höfuðbólið Hallormsstað, skólasetrið og vöggu skipulagðrar skógræktar á Íslandi. Í bókinni eru mjög fróðleg kort sem tengjast svæðinu og einnig fjölmargar ljósmyndir og annað myndefni sem eykur gildi hennar sem almenns fræðirits. Bókin hefur hlotið opinbera viðurkenningu sem slík, m.a. menningarverðlaun DV í flokki fræðirita árið 2006.

Við sem höfum verið svo heppin að fá að una við leik og störf á þessu svæði vitum að Hallormsstaður og Skógar eru ein af perlum íslenskrar náttúru, ekki síst fyrir þá sem áhuga hafa á lífríki og náttúrufari. Gamli Hallormsstaðarskógur var girtur af og beitarfriðaður á árunum 1905–1908 og má á margan hátt líta á hann sem eitt elsta náttúruverndarsvæði landsins, þó að stofnað væri til hans löngu áður en hugtakið þjóðgarður eða hugmyndafræði þjóðgarða varð Íslendingum töm. Birkiskógurinn hefur breiðst mikið út síðan, en elstu hlutar hans, sem fengið hafa að vaxa og dafna óáreittir í heila öld, eru nú þeir íslensku skógar sem næst komast því að geta kallast frumskógar. Það er ógleymanleg reynsla að reika um elsta hluta skógarins, sem sumstaðar er byrjaður að endurnýja sig. Þar fannst nýlega elsta lifandi tré sem vitað er um hérlendis, ríflega 180 ára ilmbjörk. Það er ekki bara skógurinn sjálfur heldur einnig botngróðurinn og allt lífríki sem vekur áhuga. Þarna kemst maður e.t.v. næst því að sjá íslenska náttúru eins og hún getur hafa litið út þegar Graut-Atli Þórisson nam Atlavík og nágrenni á 9. öld.

Landnýting hefur smám saman breyst í Skógum og nú er enginn sauðfjárbúskapur lengur á svæðinu frá Vallanesi að Gilsá, að frátöldum einum bæ, Víkingsstöðum. Með því að bera saman nokkrar aðliggjandi jarðir sem hafa verið beitarfriðaðar með nokkurra áratuga millibili má með eigin augum sjá hvernig gróður og annað lífríki tekur stakkaskiptum. Með bókina í hendi er auðvelt fyrir hvern sem er að kynnast sögu þessa svæðis og dýpkar hún mjög skilning manns á því sem fyrir augu ber.

Hallormsstaður var og er vagga skógræktar á Íslandi. Fyrir þau okkar sem áhuga hafa á þeim málum eru hinir ræktuðu skógar svæðisins ákaflega forvitnilegir. Þar finnast óvenjumargar sjaldséðar trjátegundir, auk þess sem þar eru nokkrir elstu samfelldu skógarlundir landsins. Bókin rekur m.a. hundrað ára sögu trjá- og skógræktar á Hallormsstað og er ómetanleg heimild um þá merkilegu sögu.

Þó að undirritaður beini hér athyglinni einkum að þeim hlutum sem snerta hans aðaláhugasvið, þá eru kaflarnir um jarðfræði og sögu Hallormsstaðar, um skólasetrin og um kvæði og myndlist sem tengjast Hallormsstað einstaklega fróðleg og skemmtileg lesning.

Eins og fram kom er bókin samsett úr átta meginköflum, sem flestir eru síðan brotnir upp í marga nokkuð sjálfstæða undirkafla og box. Þessi uppbygging er bæði styrkleiki og veikleiki bókarinnar. Styrkleikinn er að þetta býður upp á mjög fjölbreytileg efnistök, sem höfundar nýta sér mjög vel. Hér finna allir eitthvað sem sérstaklega vekur áhuga þeirra og tengist þessu vel afmarkaða svæði. Veikleikinn er um leið að stundum getur verið álitamál hvar mismunandi undirkaflar eða box ættu að birtast. Eina gagnrýni undirritaðs lýtur að uppröðun efnis í bókinni og kaflaskiptingu. Til dæmis má íhuga hvort efni það sem birtist í 7. kafla hefði ekki að skaðlausu verið hægt að setja sem undirkafla annarstaðar, annarsvegar undir sögu Hallormsstaðar og hinsvegar í lok 1. kafla á eftir annarri umfjöllun um Lagarfljót. Einnig er álitamál hvort kaflinn um sögu skógræktar hefði ekki átt að koma í beinu framhaldi af sögu Hallormsstaðar, þar sem báðir þessir kaflar teygja sig lengra aftur en kaflinn um sögu skólanna og fjalla á sinn hátt báðir um búskap og aðra landnýtingu á Hallormsstað. Þessir annmarkar eru hins vegar ekki alvarlegir og mjög vel útfært efnisyfirlit í upphafi bókar auðveldar lesanda að laga lestur sinn að því efni sem hann hefur mestan áhuga á sjálfur.

Plöntunafna-, trjánafna-, mannanafna-, örnefna-, tilvísana- og heimildaskrár í bókarlok og aðrar upplýsingar, svo sem jarðfræði-, fornleifa-, útivistar- og staðháttakort, auka enn á gildi bókarinnar sem uppflettirits og fræðibókar. Hún er því ekki ritverk sem maður les aðeins einu sinni, heldur bók sem a.m.k. undirritaður hefur tekið fram aftur og aftur og flett upp í. Þetta er bók sem náttúruunnendur ættu ekki að láta ólesna.