Boðað er til aðalfundar Hins íslenska náttúrufræðifélags mánudaginn 24. febrúar 2020 í stofu 132 í Öskju, húsi náttúruvísinda við Háskóla Íslands. Fyrir dagskrá aðalfundar heldur Þóra Björg Andrésdóttir jarðfræðingur erindi sem ber heitið “Ef gýs á Reykjanesskaga, hvar eru líklegustu upptakasvæðin?”. Dagskráin hefst kl. 20:00 með erindi Þóru Bjargar en aðalfundarstörf hefjast að því loknu kl. 20:45. Aðgangur er öllum heimill og ókeypis.

Dagskrá aðalfundarins er eins og henni er lýst í lögum félagsins:
•    Skýrsla formanns um störf stjórnar á liðnu starfsári.
•    Skýrsla gjaldkera, endurskoðaðir reikningar félagsins lagðir fram til atkvæðagreiðslu.
•    Kosning stjórnarmanna og skoðunarmanna reikninga.
•    Önnur mál.

Stjórn HÍN skipa nú eftirtaldir: Ester Rut Unnsteinsdóttir formaður, Hrefna Sigurjónsdóttir varaformaður, Margrét Hugadóttir ritari, Snæbjörn Guðmundsson gjaldkeri, Sveinborg Hlíf Gunnarsdóttir fræðslustjóri, Jóhann Þórsson félagsvörður og Bryndís Marteinsdóttir meðstjórnandi.

Almennir stjórnarmenn eru kosnir til tveggja ára í senn sem og formaður. Kjörtímabil þriggja stjórnarmanna er nú á enda, ásamt kjörtímabili formanns og er nú kosið um þessi embætti.  Þetta eru embætti Snæbjörns Guðmundssonar, Jóhann Þórssonar og Sveinborgar Hlífar Gunnarsdóttur. Ester Rut Unnsteinsdóttir gefur áfram kost á sér til formanns og Snæbjörn Guðmundsson til áframhaldandi setu í stjórn. Auk þeirra hafa Bryndís Marteinsdóttir og Margrét Hugadóttir eftir að láta af stjórnarmennsku.

Ágrip af erindi Þóru Bjargar Andrésdóttur

“Ísland er mjög eldvirkt, elgos eru tíð og er eldvirknin tengd stöðu landsins á flekaskilum og heitum reiti undir landinu. Langur tími getur þó liðið á milli eldgosa og því líklegt að afleiðingar þeirra séu ekki lengur í minni manna.

Eldgos í sumum eldfjallakerfum áttu sér stað fyrir tíma vöktunar og því hafa fyrirboðar þeirra eldgosa og eldgosin sjálf ekki verið rannsökuð með nútímatækni. Á Reykjanesskaga eru fimm virk eldstöðvakerfi þar sem eldvirkni kemur í hrinum, en síðastu eldgosahrinu lauk í Reykjaneseldum 1210–1240.

Til þess að meta eldgosavá eldvirkra svæða er nauðsynlegt að hafa upplýsingar um fyrri virkni á svæðinu og því er jarðfræðikortlagning fyrsta skrefið í hættumati. Greining á eldgosavá er sérstaklega mikilvæg á svæðum líkt og á Reykjanesskaga þar sem íbúafjöldi er mikill og mikilvægir innviðir tengja bæi um langa vegalengd. Mat á tjónnæmni Reykjanesskaga með áherslu á líklegustu svæðin þar sem eldgos gætu hafist, ásamt nákvæmara hættumati, var unnið fyrir Reykjanes, vestasta eldgosakerfi skagans sem getur ógnað Grindavík, Vogum og Keflavík ásamt innviði á svæðinu.”

Út er komið 3.–4. hefti 89. árgangs Náttúrufræðingsins, félagsrits Hins íslenska náttúrufræðifélags og tímarits Náttúruminjasafns Íslands. Að venju er í tímaritinu fjölbreytt og spennandi efni um rannsóknir á náttúrufari á Íslandi en einnig er fjallað um nýjar áskoranir sem hið Hið íslenska náttúrufræðifélag og tímaritið sjálft standa frammi fyrir á 130 ára og 90 ára starfsafmælum.

Hátterni hesta í haga nefnist forsíðugrein tímaritsins að þessu sinni. Hestar eru félagslyndar skepnur og mynda mismikil tengsl við aðra og óskylda hesta. Þeir kljást og þeir slást – en af hverju? Hér eru teknar saman niðurstöður rannsókna á félagshegðun 426 hesta í 20 hópum. Rannsóknirnar náðu yfir 15 ára tímabil og fóru fram á 11 stöðum á landinu. Niðurstöður sýna að samsetning hópsins hefur mikil áhrif á það hversu árásargjörn hrossin eru. Minnst var árásarhneigðin þar sem stóðhestur varði hóp hryssna og afkvæmi þeirra en hún var einnig lítil í hópum þar sem var fjöldi ungra folalda og samsetning hópsins var stöðug. Hestaeigendur geta nýtt sér þessar niðurstöður, m.a. með því að skapa aðstæður sem draga úr árásarhneigð hrossanna og minnka samkeppni um fóður, skjól og vatn. Þá skiptir máli að huga að hópsamsetningu og að halda henni sem stöðugastri. Höfundar eru Hrefna Sigurjónsdóttir og Sandra M. Granquist.

50 ár frá hruni síldarinnar. Í lok sjöunda áratugar síðustu aldar leiddi ofveiði til hruns í þremur síldarstofnum við Ísland með alvarlegum efnahagslegum afleiðingum sem vel eru þekktar. Sumargotssíldin tók við sér nokkrum árum síðar og norska síldin eða norsk-íslenski vorgotssíldarstofninn tók að vaxa tæpum tveimur áratugum eftir hrunið. Íslenski vorgotssíldarstofninn hefur hins vegar enn ekki náð sér á strik. Hér er greint frá rannsóknum á stöðu og afdrifum þessa áður mikilvæga veiðistofns á árunum 1962–2016 en hlutdeild vorgotssíldar í afla reyndist aðeins 1,4% að meðaltali á árunum 1970–2016. Niðurstöðurnar styðja eldri tilgátu um að vorgotssíldin muni ekki ná sér fyrr en norska síldin fer að ganga aftur á Íslandsmið en stofnarnir eru taldir skyldir og samgangur á milli þeirra. Höfundur er Guðmundur J. Óskarsson.

Hljóðaklettar og Rauðhólar í Jökulsárgljúfrum hafa til þessa verið taldir leifar af gossprungu frá nútíma. Ásta Rut Hjartardóttir og Páll Einarsson telja ýmislegt benda til þess að svo sé ekki, heldur séu þessar myndanir gervigígar og hraunstrúktúrar sem myndast við samspil vatns og flæðandi hrauns. Sveinahraun rann niður eftir gljúfrunum skömmu eftir að ísaldarjökla leysti á svæðinu. Hér er sett fram sú tilgáta að hraunið hafi runnið 5 km lengra til norðurs en áður var ætlað og myndað Hljóðakletta og Rauðhóla. Þar sem hraunið komst í tæri við vatn og vatnsósa set gætu hafa myndast gervigígar. Jökulsá hefur síðar hreinsað gjallið að mestu utan af gervigígunum, líklega í stórhlaupum, en leifar þeirra eru m.a. Hljóðaklettar og Rauðhólar.

Mófuglar er alþýðuheiti á hópi fugla sem flestir þekkja og eru áberandi í landslagi á Íslandi. Íslendingar bera sérstaka ábyrgð á nokkrum stofnum mófugla, þeirra sem eru einkennisdýr í landvistkerfum hérlendis og eru af heimsstofni sem verpur á Íslandi að stórum hluta. Því er sérlega mikilvægt að fylgjast vel með viðgangi mófugla sem endurspeglar ástand vistkerfa og frjósemi þeirra. Hér er greint frá vöktun á mófuglum á varptíma í Rangárvallasýslu 2011–2018 en þar hafa fuglarnir verið taldir árlega á 63 stöðum. Markmiðið er að fylgjast með breytingum í fjölda einstakra tegunda en einnig að kanna hvernig breytingar í fjölda ólíkra tegunda fylgjast að milli ára. Sjö tegundir vaðfugla og tvær tegundir spörfugla reyndust algengastar: tjaldur, lóuþræll, jaðrakan, hrossagaukur, stelkur, spói, heiðlóa, skógarþröstur og þúfutittlingur. Breytingar á þessu árabili voru óverulegar nema hvað skógarþresti virtist fjölga nokkuð. Höfundar eru Tómas Grétar Gunnarsson og Böðvar Þórisson.

Rykmyndun á Íslandi er með því mesta sem þekkist í heiminum og nemur milljónum eða tugmilljónum tonna ár hvert. Rykið mótar öll vistkerfi á Íslandi og leggur til áfokið sem er móðurefni jarðvegs á Íslandi. Helsta uppspretta ryks var áður uppfok moldar þar sem land blés upp en nú eru aðaluppspretturnar nokkrar afmarkaða fínkorna sandauðnir: Dyngjusandur, Mælifellssandur, Hagavatnsaurar, Mýrdalssandur, Skeiðarársandur og sandar beggja vegna ósa Markarfljóts og Kúðafljóts. Þaðan berst svifryk um allt land og mælist styrkur þess oft langt umfram heilsuverndarmörk, jafnvel í mikilli fjarlægð frá upprunastað. Rykið hefur áhrif á ýmsa loftslagsþætti, hindrar endurkast sólarljóss og getur aukið bráðnun á yfirborði snævar, sem hvort tveggja hraðar loftslagsbreytingum á norðurslóðum. Ólafur Arnalds, Pavla Dagsson-Waldhauserová og Sigmundur Helgi Brink fjalla um sandfok, ryk og áfok á Íslandi í síðari grein af tveimur um Sandauðnir, sandfok og ryk á Íslandi.

Af öðru efni í ritinu má nefna ritrýni um tvær bækur. Þær eru: Hvítabirnir á Íslandi eftir Rósu Rut Þórisdóttur og Mosar á Íslandi eftir Ágúst H. Bjarnason. Þá eru birt eftirmæli um Pál Hersteinsson dýrafræðing sem lést fyrir aldur fram á árinu 2011 auk greina Hið íslenska náttúrufræðifélag og Náttúrufræðinginn.